Қызыл жебе. II кітап

Роман

БІРІНШІ БӨЛІМ

«Қайтар едім, жолым жоқ,

Сулар буған жолымды.

Жұлдыздардан көпір салар ем

Бұғаулады жазмыш қолымды».

(Салауат жырынан)

«Оян, Тұрар!

Есіңде ме, Алматының көк қақпалы абақтысында, мен сені құлқын сәріден осылай оятушы едім ғой. Таңғы сәтте ұйқыңнан сілкілеп тұрғызар едім. Соным обал болған екен: аймалап-ақ, басыңнан ақырын ғана сипалап оятуға болатын екен. Бірақ айналаңның бәрі зәрлі тікенектей түрпиіп тұрғанда, отырсаң құйымшағың қылышқа тіреліп, түрегелсең төбеңнен алдаспан төніп тұрғанда, аяныш сезім адасқақ келеді екен. Енді армандаймын: осыдан тағдыр бізді бір көрісуге жазса, ай маңдайыңды мен періштенің қанатымен сипар едім.

Бірақ күндер, айлар, жылдар өткен сайын сол арман асқындай түскенмен, мен сенен алыстап барамын, алыстап барамын...

Сенің қазір қайда екеніңді мен білмеймін, менің қайда екенімді сен білмейсің. Мен саған осы хатты қиялмен жазып отырмын. Қазір сен жүрген жерге қар жауса, соны менің аппақ сәлемім деп білгейсің. Өйткені қардың анасы мен жүрген жақта. Егер сен жүрген жерге терістіктен жел соқса, менің үнім деп білгейсің. Өйткені желдің анасы мен жүрген жақта.

Сен мені, Тұрар, өз қиялыңда Сахалин дейтін түкпірден іздеп жүрген шығарсың. О басында үкім солай болғаны рас. Бірақ, Жетісудың топас соты Ресей патшасының Сахалиннен айырылып қалғанын білмей сандалса керек. Кәдімгі орыс-жапон соғысынан кейін, бітім шарты бойынша Сахалин жапон жағында қалыпты. Үркіт деген қалада қатаржыніктерді бөлгенде менің диаламды оқып, орыстың Бантыш деген ұлығы Жетісудың сотын сыбап алды. «Ақымақ!» – деді. «Сахалиннен айырылып қалғанымды білмейтін неткен надан? Сахалиншілін сорлының», – деп кекетті.

Содан соң ұлық мені арқамнан қағып, жұбатқан болды: «Нешауа, Сахалинге айдамады деп өкпелеме, – деді, – Сахалиннен кем түспейтін жерге барасың. Бодойбо дегенді естуің бар ма?» – деді. «Жоқ», – дедім. «Нешауа, бара көресің. Лена деген өзеннің бойында», – деді. «Оу, мырза, мені Бодойбода боздатып неғыласың? Ақыр Сахалин жолы жабық екен. Кері қайтара салмайсың ба, тәңірі жарылқағыр, жалғыз ұлымды, жалғыз қызымды сағындым», – дедім.

Ұлық қарқылдап күліп. «Сен әлден сағынып қалғансың, ә? – деді. – О басында он жылға кесілгенсің. Семейдің маңайында қашуға әрекет жасағаның үшін, айдауылды өлтірмек болғаның үшін он жыл үстіне тағы он жыл жамап алдың. «Сағыну» деген сөзді де, сезімді де ұмыт, сорлы. Жиырма жыл бойы сағынсаң – сарғайып, Бодойбоның сары алтынындай қатып қаласың. Бодойбода нағашың күтіп тұрған жоқ сені. Алтын күтіп тұр. Алтын қазасың, түсіндің бе? – деді. – Кім біледі, Бодойбоның алтыны айдалған адамдардың сағынышынан жаралған шығар», – деп ұлық бір сәт қиялдап, тебіреніп кеткен сияқты көрінді сонда. Бірақ сәлден соң қатуланып: «Қашушы болма! Қашсаң, қайтып ұстап алып, Бодойбоның алтыны таусылғанша қайтармаймыз, – деді. – Бодойбоның алтыны таусылса, Алданның алтынына саламыз. Байқа!» – деді.

«Қашпа! Қашпа» – деп қайта-қайта пысықтап жатқанының мәні бар, Тұрар. Менің диаламдағы қарғыс таңбасын көріп айтып тұр.

... 1906 жылы шілдеде өзіңмен қоштасып айырылған соң біздің итап Алматыдан шығып, терістік-шығысқа бет алды. Жолда қаңлы, шапырашты, ысты, дулат, жалайырлар ауылын басып өттік. Обалы не, аяқ-қолы кісендеулі тұтқындарды көріп, жағаларын ұстап, ұлардай шулады. Бізді есіркесе, оларды құдай есіркесін. Әлдекімдер мені танып: «Рысқұл! Рысқұл! Саймасайды сұлатқан Рысқұл ғой! Алда батыр-ай, алда пақыр-ай! Итжеккенге әкетіп барады. Аман бол, бауырым!» – десіп жатты.

Шелектен өтіп бара жатқанда жатаған үйдің тұсынан ақ жаулықты бір әйел сен қатарлы баласының қолына түйіншек ұстатып, мені көрсетіп, баланы арқасынан итермеледі. Бала жүгіргеннен жүгіріп отырып, айдауылдардың арасынан өтіп кетіп, арбаға бойы жетпей, қолындағысын маған ұсына берді. Менің қолым байлаулы, оны түсінбеген баламен ұмтыла қоймағанға таң қалып, шешесіне қарады. Шешесі: «Лақтыр!» – деп ишара етті. Бала түйіншекті лақтырып жіберді.

– Кімнің баласысың, айналайын? – дедім тым болмаса тіл қатайын деген ниетпен.

– Байырдың, – деді қаршыға көз қағылез жас.

– Өркенің өсін! Азамат бол! Атың кім? – дедім.

– Ахметжан. Ахметжан Шымболатов, – деді бала жаутаңдап.

Мен сені көргендей болдым. Сен әлі арба соңынан ілесіп келе жатқандай көріндің, Тұрар. Бұл есім жайшылықша жадымда қалмас еді, ал мына халде біреудің бір жылы сөзі – мың жылдық жарық сәуледей. Дүние халі сан қилы, кім біледі, ер жеткенде сен онымен кездесерсің де. Есіңде болсын деп айттым.

Ертесіне Іленің суынан өттік. Сонда дүниеде Іледен үлкен су жоқ шығар деп едім. Сөйтсем, оным бекер екен. Іленің көкесіндей суларды кейін көрдік қой.

Іленің арғы бетіне шыққан соң Алатау бұлдырай бастады. «О, қасиетіңнен айналайын, Алатау, көзімнен сен де тасаландың-ау», – деп көңілім сонда бір бұзылды. Қасымдағы Мамытбек қырғыз «Сағынғанда бір келерсің, сарғайғанда бір келерсің, Алатаудың баурына», – деп мені өлеңмен жұбатты. Қайран ел, сөйтіп, артта қала берді.

Жолда Ақсу-Қапал қалды. Лeпci деген судан да өттік. Одан әрі жап-жазық мидай дала басталды. Лепсіде ауысқан айдауыл бізді Аягөзге дейін жеткізіп салуы керек еді. Сасырдың жапырағы күйген шүберектей қурaп кеткен сары дала. Адам тұрмақ, aт шыдамай, сусыз шөлден аузын ашып, алқынып, аяғын әзер басып ілбіп келеді. Aт арыған соң солдаттар бізді арбадан түсіріп, жаяу айдады. Лүп еткен желі жоқ, сілтідей тынып қалған кеуек дала пысқырған aт пен кісен сылдырынан мазасы кетіп, біздің қыбыр-жыбыр жүрісімізге ызасы келгендей тынысты тарылта түседі.

Анда-санда алқымы кеуіп, бүйірі бүлкілдеген кесіртке аяқ астынан тура қашады. Есірік солдат әлгі мақұлықты тапырақтап қуа жөнеліп, мылтықтың істігімен жаншымақ болады. Кесірткеге де жан керек, бұлт ете қалып құтылып кетеді. Мылтықтың істігі тандыры кепкен тақыр жерге шақ етіп тиеді.

Аяқты кісен, көкіректі шөл қысқанда адам бей-жай, айналаға көз салмай меңіреу болып қалады екен. Әйтпесе, Құдайдың қу даласында тіршілік белгісі тіптен көп. Қарап келе жатсаң, алдыңғы арбаға жегілген аттар құйрығын әрең көтеріп тезек тастаса, сүрлеу жолдың жағасынан көң қоңыздары лезде құлдыраңдап шыға келеді. Кейбіреуі не дөңгелек астында, не солдат табанында мыжылып та қалады. Қу тамақ-ай, десеңші. Көз ұшында сағым бұлдырап өркеш-өркеш түйе керуен тоқтап тұрғандай көрінеді. Көңіл селт етіп, әлденеден үміттеніп қаласың.

– Дуадақ! – деп бір солдат бақырып қоя береді. Әлгі керуен тay теңселгендей қорбаң-қорбаң қозғалып, аударылып-төңкеріліп кеткендей болады. Солдаттар патырлатып ата бастайды.

Паң дуадақ сонда да жанталаспай, ордаң-ордаң желіп барып, баяу көтеріліп, дірілдек ауаның арасына сіңіп кетеді. Есірік солдаттар атты арбадан шығарып алып қумақ болады. Бастық зекіп тастаған соң, бастарын шайқап, таңдайларын тақылдата, дуадақ кеткен жаққа көпке дейін алаңдай береді.

Мылтық дауысынан шошып оянғандай, жол жағасындағы қаратаспа қараған арасынан тac шегіртке шырылдайды. Бұл үн менің есіме Алматының көк қақпалы түрмесін түсіреді. Оның ауласындағы қара сораның арасынан осы шегіртке шырылдар еді. Енді ол да Сібір жолына бізбен бірге аттанған сияқты, жылауық үн соңымыздан қалмай ілеседі де отырады.

Алыстан мұнартып, сәулетті бір сарай сағым арасынан армандай асқақ көрінді. Тозақ жолынан соң, пейішке барып қойып кететіндей әлгі асқақ мұнарға алқынып асығамыз. Тұтам кісен адым аштырмайды. Ақыры өліп-талып жеттік-ау. Күнбатыс жағы үңірейген аласа ғана көне мазар екен. Жанында жылап ағып, жылымшы татыған бір қасық суы бар. Алдақашан бұл дүниеден көшкен атамның көз жасы әлі тыйылмай, соның сорасы ағып жатқандай.

Аттар доғарылып, жылы да болса су ішіп, таңдай жібітіп, жан шақырдық. Бізді арбалардың қасында қалдырып, қасымызға бір қарауыл қойып, солдаттар мазардың көлеңкесіне барып отырды. Мылтықтарын түйістіріп, бір жерге үйді. Алдарына қағаз жайып, тамақ жеп, шишаларын шығарып арақ ішті. Мына құдайдың ыстығында ішкен арақ басқа шапшып шыға келген шығар, барылдасып карта ойнай бастады.

Ойын қыза, біздің қасымыздағы қарауыл үйірінен адасып, үркектеген жылқыдай тыпырши бастады. Мұның өзі өзгелерден шынжаулау, пәкене бойы мылтықтан сәл-ақ асатын секпіл бет, жирен қастың астынан көзі тақыр ұдықтай шүңірейген, жалынсыз, жасық неме еді. Карташылардың қасына жақындап барайын десе, бастығынан қорқады. Бармайын десе, құмарлық қысады. Осыдан барып, бізге ыза болады.

Карта соққандар төртеу, мұнымен бесеу. Біз он адамбыз. Алматыдан шыққанда алтау едік, Лепсіден төртеу қосылды.

Қарта ойнап отырған айдауылдардың бастығы бір уақытта біздің жанымызда тұрған сүмелек пәкенеге:

– Ей, Петя! Ыстық тамақ керек. Тез дайында, – деп ақырды.

аңырақ ауылы ұлардай шулап, Жылы-Бұлақтан көшкенде, осы Тайлақ жерге етбетінен жата қалып, қос қолымен топырақ уыстап, сол топырақ оның көз жасына шыланған. Сөйткен Тайлақ енді Кузьминнің малының тілеуін тілеп, құлақкесті құлға айналып, тұяқ серпер түрі жоқ.

Құдайдан өлім тілесең, өлім сенің өтінішіңсіз-ақ өзі келеді. Бірақ қай жерде, қай сағатта келеді, – оны ешкім болжап білген емес. Әйтеуір жарық дүниеде жүр екенсің, шүкіршілік eт те, жақсылықты алдан күт!»

Дүние бір қисық жол бұраңдаған,

Бақ, тайса, елге дәулет құралмаған.

Күніне тоқсан тоғыз бәле көрсең,

Сонда да күдер үзбе бір Алладан.

«Во глубине сибирских руд

Храните гордое терпенье», –

«Кісендер талқандалып, абақтылар қирап, бостандық таңы атады. Сонда қолдарыңа алдаспан алып, жауды жайратасыңдар

Ашу үстіндегі әрекет әрқашан әбес. Ол әрекет – дауыл кезінде кемеге мінгенмен барабар болса керек. Кемеге мінемін десең, дауылдың басылғанын күте тұр.

Білім жоқ жерде қиял – қысыр, арман – ада

Жалақор адамның жамандығы – бықсыған көмір секілді: күйдірмесе де, күйе жұқтырады

Ылғи бір сын сағатта сен кез келіп, қанатымен су бүріккен қарлығаштай, дем бересің, құлыным.